Het poetslipvisje en sociale controle

Wat we zouden doen als niemand keek, weten we alleen zelf. Het is maar goed dat er sociale controle bestaat, schrijft bioloog en columnist Constanze Mager. Net als bij het poetslipvisje.

Wat we zouden doen als niemand keek, weten we alleen zelf. Het is maar goed dat er sociale controle bestaat, schrijft bioloog en columnist Constanze Mager. Net als bij het poetslipvisje.

Een langgerekt lijf van een paar centimeter lang; wit, wat blauw en een dikke zwarte streep van kop tot staart, plus een zwempatroon waarbij vooral de borstvinnen het werk doen: daaraan herken je de poetslipvis. Nog gemakkelijker echter weet je dat het om deze vissoort gaat, als je het visje ijverig rond andere soorten vissen heen ziet zwemmen, de hele tijd met zijn bekje het lijf van de ander aanrakend. De vis doet zijn naam eer aan: hij ‘poetst’ andere vissen. Daarbij verwijdert hij overtollig slijm, dode schubben en huidparasieten. Die vormen zijn maaltje en de gepoetste vis krijgt een gratis schoonheidsbehandeling. Een mooie symbiose, een staaltje samenwerking tot wederzijds voordeel.

Het poetslipvisje neemt echter niet altijd genoegen met de best schamele beloning. Af en toe neemt hij een hap uit het vlees of uit de kwetsbare kieuwen van zijn klant. Zo’n pijnlijke uitschieter wordt ‘m uiteraard niet in dank afgenomen en de klant gaat er vlug vandoor; einde schoonheidsbehandeling! Maar heel erg is dat niet voor de poetslipvis, vooral als hij tegen het einde van de sessie bijt. Dan viel van deze klant toch niet meer veel te halen.

Stiekem

Fair en eerlijk is het natuurlijk niet om een vis te bijten die zich ter goeder trouw door jou laat poetsen! Het is tegen de afspraken van een goede symbiose in; mensen zouden dit snel als ‘asociaal gedrag’ betitelen. Iets wat je niet doet als anderen je in het oog hebben. En inderdaad: ook een poetslipvis bijt alleen maar stiekem, als niemand kijkt.

Als we zeker zouden weten, dat niemand ons ziet, geen camera ons filmt, we geen negatief commentaar krijgen en onze daden onopgemerkt zouden blijven… denk je ook niet dat we wat ander gedrag zouden vertonen? Misschien zouden we gewoon de auto minder vaak wassen, omdat zo’n stoflaagje onszelf eigenlijk minder boeit, maar ja, wat vinden de collega’s dan? Even online shoppen onder werktijd, een vakantie boeken, het huishouden doen als je thuis werkt: het ‘hoort’ niet, maar als niemand het ziet of er wat van zegt, is het wel zo makkelijk. Als er geen enkele kans zou zijn om betrapt te worden op vergrijpen als printen op werk, je auto fout parkeren of zelfs fraude, dan denk ik dat het aantal ‘misdragingen’ wel een stuk hoger zou liggen dan nu! Sociale controle is belangrijk om het naleven van sociale regels te borgen.

Om alleen op goodwill en moreel te bouwen, is niet zo succesvol. Zeker niet bij de poetslipvissen. Bij een goed werkend poetslipvisje staat soms een heuse wachtrij klanten. Ze wachten op hun beurt, maar letten ondertussen ook op de kleine poetser. Speelt die vals en bijt hij een klant, dan zijn ze weg. En dan betaalt de poetslipvis voor zijn misstap en de smakelijke hap vlees toch weer een hoge prijs, want in plaats van snel achter elkaar vier of vijf klanten van schubben en parasieten te ontdoen, heb je één hap genomen en daarna moet je weer wachten op een vertrouwensvolle klant. Zolang de wachtrij kijkt, gedraagt het poetslipvisje zich dan ook keurig. Als klant moet je er alleen op letten, dat je niet de laatste in de wachtrij bent. Dan ben je namelijk dikwijls de gebeten hond, of in dit geval: de gebeten vis!